Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Ornecie

kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
© Janusz Gerszberg

Fot. Mieczysław Kalski

Fot. Mieczysław Kalski

Zabytek architektury sakralnej wzniesiony w XV wieku na terenie Ornety.

Lokalizacja

Budowlę wzniesiono w południowo-zachodnim kwartale starego miasta, w pobliżu Zamku Biskupów Warmińskich. Obecnie znajduje się przy ulicy Kościelnej 3.

Historia

Budowę świątyni rozpoczęto za czasów biskupa warmińskiego Hermana z Pragi (1338-1349), który obrał ornecki zamek za swoją siedzibę. Jej konsekracji, ku czci Boga Wszechmogącego, Chwalebnej Dziewicy Maryi i św. Jana Ewangelisty, dokonał biskup warmiński Henryk III Sorbom w 1379 roku. Od końca XIV w. (pierwsza wzmianka pochodzi z 1394 roku) do naw bocznych zaczęto dostawiać tej samej wysokości kaplice, szeroko otwarte do wnętrza naw bocznych. Ogółem powstało ich dziesięć. W 1494 roku nastąpiła ponowna konsekracja świątyni. Nadano jej wówczas patronów świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelistę. Od XVI wieku wygląd zewnętrzny nie był już zmieniany. Kościół był remontowany w 1525 roku, po zakończeniu wojny polsko-krzyżackiej. Mur ozdobiono wówczas ceramiką ceglaną i dobudowano szczyty kaplic. Około 1900 roku przeprowadzono też dokładną jego renowację, jednakże bez istotnych zmian konstrukcyjnych.

Opis

Jest to kościół orientowany, wzniesiony w stylu gotyckim, z cegły. Nadano mu formę trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki, bez wyodrębnionego prezbiterium oraz chóru. Nawa główna jest w nim znacznie wyższa od obu naw bocznych. Po stronie zachodniej usytuowano wieżę (45 m wysokości) z wejściem głównym, wzniesioną na planie kwadratu i wtopioną w główny korpus. Po jej bokach znajdują się dwie większe, kwadratowe kaplice. Od wschodu i zachodu ściany zewnętrzne opinają przypory, w które wkomponowano mniejsze kaplice, stwarzając przez to czwartą i piątą nawę. W kościele jest obecnie osiem kaplic. W lewej nawie znajduje się kaplica Świętego Krzyża, Zwiastowania oraz Maryjna (Mariacka), w prawej: „ciemna” lub też Błogosławionej Dziewicy, Trzech Król, świętych Piotra i Pawła, Matki Bożej Częstochowskiej, św. Katarzyny. Nad elewacjami wzniesiono rzędy szczytów bocznych zwieńczonych sterczynami o czworobocznym trzonie. Załamania dachowe kaplic zaopatrzono w daleko wysunięte „rzygacze” wody. Zewnętrzne ściany dekoruje szeroki kilkustrefowy ceglany fryz z cegły, z płaskorzeźbami głów męskich i kobiecych (od strony ulicy). Wnętrze świątyni przykrywają sklepienie wielogwiaździste. W różnych miejscach kościoła zachowane są gotyckie malowidła ścienne. Najciekawsze z nich: Koronacja Najświętszej Maryi Panny (około 1380 roku, zasłonięta ołtarzem Św. Rodziny), Panny Mądre i Głupie (około 1420-1440), św. Anna Samotrzeć w asyście świętych Jana Ewangelisty i Jakuba Większego (koniec XV wieku) oraz Męczeństwo św. Sebastiana (początek XVI wieku).

Wyposażenie

Ołtarz główny w stylu barokowym został wykonany w 1744 roku w warsztacie Jana Chrystiana Schmidta w Reszlu. Ołtarze boczne są w stylu neogotyckim. Po lewej stronie znajduje się ołtarz św. Elżbiety Węgierskiej, patronki Ornety, natomiast po prawej, Najświętszego Serca Pana Jezusa. Dwa ołtarze w stylu rokoko ustawiono przy filarach środkowych. Po prawej stronie ustawiono ołtarz Matki Bożej Różańcowej, wykonany w 1761 roku przez Krzysztofa Perwangera z Tolkmicka, a po lewej – ołtarz Świętej Rodziny, autorstwa Jana Freya z Braniewa, z 1764 roku. W kaplicy mariackiej znajduje się również marmurowy ołtarz z 1646 roku (do 1814 roku znajdował się w kościele jezuitów w Braniewie), a w kaplicy św. Piotra i Pawła, najstarszy w kościele, ołtarz z 1617 roku. W nawie środkowej, po lewej stronie znajduje się barokowa ambona, wykonana w 1744 roku, podobnie jak ołtarz główny, w warsztacie Jana Chrystiana Schmidta w Reszlu. Wśród innych cennych zabytków wymienia się również:

• kościelne organy z 1609 roku;
• zespół renesansowych (druga połowa XVI wieku) i manierystycznych (z 1609 roku) tablic ołtarzowych,
• portret kardynała Stanisława Hozjusza z 1570 roku,
• żyrandol z 1576 roku, wykonany przez Hermana Beringa z Gdańska,
• gotycki krzyż z XV wieku (wolnostojący).

Ponadto w kościele znajduje się szereg zabytków sztuki złotniczej, m.in.:

• późnogotycka monstrancja z początku XVI wieku,
• sześć kielichów z XVII wieku i kilka późniejszych,
• relikwiarz barokowy z wizerunkiem św. Barbary,
• pacyfikał wykonany przez złotnika dobromiejskiego - Antoniego Kriegera,
• lampa wieczna z około 1700 roku.

Z kościoła w Ornecie pochodził także cenny kielich z XV wieku, obecnie przechowywany w kościele w Henrykowie.

Zobacz też

• Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Ornecie
• Zamek w Ornecie
• Kaplica Jerozolimska w Ornecie
• Herman z Pragi
• Henryk III Sorbom
• Jan Chrystian Schmidt
• Krzysztof Perwanger
• Jan Frey
• Stanisław Hozjusz
• Ambona w kościele pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Ornecie
• Ołtarz główny w kościele pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Ornecie
• Monstrancja z kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Ornecie
• Kielich z kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Ornecie
• Kościół pw. św. Katarzyny w Henrykowie

Bibliografia

1. Kopiczko, Andrzej: Porta Domini: kościoły jubileuszowe i sanktuaria Świętego Krzyża w archidiecezji warmińskiej / Andrzej Kopiczko. – Olsztyn : „Posłaniec Warmiński”, 2002. – S. 79-84.
2. Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej. T. 1, Święta Warmia / praca zbiorowa red. Bronisław Magdziarz; fot. Mieczysław Wieliczko ; teksty Janina Bosko, B. Magdziarz. – Olsztyn : Kuria Metropolitalna Archidiecezji Warmińskiej, 1999.
3. Piskorska, Józefa: Złotnictwo sakralne na Warmii w okresie baroku. Cz. II / Józefa Piskorska. - Olsztyn : Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, 2007. - S. 80-83.
4. Rzempołuch, Andrzej: Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu / Andrzej Rzempołuch. -Olsztyn : Wydawnictwo Offer, 1991. – S. 32-34.
5. Rzempołuch, Andrzej: Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich / Andrzej Rzempołuch. – Olsztyn : Wydawnictwo Remix, 1992. – S. 38-40.
6. Skurzyński, Piotr: Warmia i polskie Dolne Prusy: przewodnik turystyczny / Piotr Skurzyński. – Gdynia : Wydawnictwo Region, 2012. – S. 107.

Linki

• Kościół farny św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Ornecie, materiał zamieszczony na stronie internetowej, www.zabytki.mazury.pl [dostęp 25.10.2013 r.]
• Historia kościoła i parafii, materiał zamieszczony na stronie internetowej parafii św. Jana Chrzciciela w Ornecie, www.orneta.parafia.info.pl [dostęp 25.10.2013 r.]