Zamek w Malborku
Zamek w Malborku (1274-1457) - jedna z największych gotyckich twierdz średniowiecznej Europy
Historia
Po stłumieniu II powstania Prusów rozpoczęto w 1274 r. budowę zamku. Pierwotnie miał jedynie być siedzibą komturstwa Zakonu Krzyżackiego. W 1276 r. pojawia się w pismach wzmianka o pierwszym komturze - Dytryku von Regensteinie. Później zdecydowano o budowie osady od południowej strony zamku. Otrzymała ona nazwę "Marienburg" na cześć patronki Zakonu - Najświętszej Maryi Panny (Malbork to jej nazwa po spolszczeniu). W 1286 r. nadano jej prawa miejskie.
W 1309 r. Zakon Krzyżacki przeniósł swą główną siedzibę z Wenecji do Malborka. Malbork stał się stolicą Państwa Krzyżackiego (1309–1457). W konsekwencji miejscowy zamek uległ znaczącej rozbudowie. W 1410 r. po przegranej przez Zakon Krzyżacki bitwie grunwaldzkiej zamek oblegany był przez wojska polskie, lecz nie został zdobyty. Wielki mistrz Henryk von Plauen zdecydował po tym wydarzeniu o budowie wzmacniającego wału ziemnego, na którym wzniesiono uzbrojony w działa mur obronny.
W czasie wojny trzynastoletniej (wybuchła w 1454 r.) wojska polskie ponownie, tym razem wielokrotnie oblegały zamek, ale bez sukcesów. W 1457 r. z powodu kłopotów z finansowaniem armii zaciężnej Krzyżacy sprzedali swą główną siedzibę królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi Od 1466 r. po zwycięstwie w wojnie trzynastoletniej Malbork znajdował się w granicach państwa polskiego w prowincji Prusy Królewskie. Siedzibę w nim mieli wojewodowie malborscy. Zamek ustanowiono także rezydencją królów polskich (1457–1772).
Podczas Potopu Szwedzkiego zamek został poważnie uszkodzony a w 1772 r. utracony wraz z I rozbiorem Polski. Pod pruskim zarządem przekształcony w koszary, następnie w magazyny wojskowe. Część budynków przekazano dla manufaktury bawełny i mieszkań dla robotników. Zniszczono przy tym wiele elementów architektury zamku.
W XIX w. wraz z rodzącą się wówczas ideą ochrony zabytków zatrzymano dewastację i rozbiórkę zamku. W 1817 r. rozpoczęto pierwszą odbudowę. Poddana została jednak krytyce z powodu braku gruntownych badań archeologicznych i architektonicznych.
W 1882 r. wybitny architekt i konserwator Konrad Steinbrecht otrzymał zadanie całościowej odbudowy zamku. Prace ukończono tuż przed wybuchem II wojny światowej.
W 1945 r. zamek stał się bastionem wojsk niemieckich. Broniony przez wojska Wehrmachtu i SS został poważnie uszkodzony przez Armię Czerwoną. Dopiero pod koniec lat pięćdziesiątych powołano Społeczny Komitet Odbudowy Zamku, a Muzeum Zamkowe w 1961 r. Szóstego grudnia 1997 r. Zespół Zamkowy w Malborku wpisano na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. W 2007 r. w plebiscycie „Rzeczpospolitej” został uznany za jeden siedmiu cudów Polski.
Zespół zamkowy - architektura i wnętrza
Zespół zamkowy tworzą: Zamek Wysoki (klasztor), Zamek Średni (siedziba Wielkiego Mistrza Krzyżackiego) oraz Zamek Niski o funkcjach gospodarczych. Oprócz własnych systemów obrony całość chroniły wielkie fortyfikacje. W korzystnej lokalizacji umieszczono Warownię. Bliskość rzeki Nogat i rozległych bagien utrudniały wrogom przemarsz wojsk.
Zamek Wysoki
Nazywany tak od XVI w. Budowany był od 1274 - do ok. 1300 r. Ze względu na przeznaczenie (klasztor) poddany był określonym regułom - modelowi zamku konwentualnego. Plan zamku to prostokąt o wym. 51,6m x 60,7m. Budowano go w następującej kolejności: mury zewnętrzne, skrzydło północne, skrzydło zachodnie, skrzydło południowe. Polichromie i detale nosiły symbolikę religijną. Wieżę zamkową umieszczono w narożu północno-wschodnim. Wieżą sanitarną i ostatniej obrony było tzw. gdanisko – wieża połączona z zamkiem - wysunięta poza obszar bryły zamkowej na południowy-zachód. W przeciwległym w stosunku do gdaniska narożniku postawiono wieżę zwaną Kleszą. Po rozbudowie zamku straciła ona na swym pierwotnym znaczeniu obronnym. Wzniesiono również wieżyczki w celach obronnych i obserwacyjnych. Niezbędnymi elementami były również krużganki wsparte kolumnami, międzymurze i fosa (wodę pobierano z jeziora Dąbrówka, a nie z rzeki Nogat). Z czasem powiększono Kapitularz. Był on miejscem dla zebrań i posiedzeń. W latach 1335-1344 zbudowano część sakralną: na parterze Kaplicę św. Anny z nekropolią Wielkich Mistrzów, a na piętrze Kościoł NMP.
Zamek Średni
Został wzniesiony w związku z nową rolą Malborka jako stolicy Państwa Krzyżackiego. Nowa budowla pełniła funkcje reprezentacyjne i administracyjne. Wzniesiono przy niej Pałac Wielkich Mistrzów- pełniący rolę urzędową i reprezentacyjną oraz Wielki Refektarz -przestronną bogato zdobioną salę biesiadną, ogrzewaną gorącym powietrzem.
Zamek Niski
Stanowił zaplecze gospodarcze potężnego zespołu zamkowego. Mieściły się w nim magazyny, spichrze, warsztaty, kuchnie, ludwisarnia, prochownia, stajnia, pomieszczenia dla służby i zbrojownia w tzw. Karwanie. Każdy z zamków zabezpieczały mury obronne, fosy, mosty zwodzone i baszty.
